Trahedya sa Buhay ni Tatay

Salin ng My Father’s Tragedy ni Carlos Bulosan

Salin ni Honorato I. Cabrera Jr.

Isang panahon ng tagsalat sa aming buhay. Ang aming palayan ay sinira ng mga baling na nagmula sa mga karatig na bayan, Nang mawala na ang mga baling, nagtanim kami ng sitaw, ngunit ito ay nasunog. Umalis ang aking mga kuya dahil napapagod silang magtrabaho sa wala. Ginawa ng aking ina at mga kapatid na babae ang magbahay-bahay upang mamasukan, subalit ang bawat pamilya ay dinaanan ng isang uri ng sakuna, Ang mga bata ay naglalakad sa kalsada at namumulot ng mga bung ang akasya na nalalaglag sa lupa. Ang mga kalalakihan naman ay naglalagi sa palengke at gutom na minamasdan ang mga nagtitinda ng karne. Lahat kami ay naghihikahos sa kakulangan ng pagkain.

            Pero ang mga propesyunal na sugarol ay may mga pera. Umuupo sila sa karinderya at pasigaw nilang sinsabi ang kanilang inoorder. Habang sila’y kumakain ng kanin at pritong isda gamit ang kutsara, matamang nagmamasid sa kanila ang mga gutom na lakwatsero’t mga tambay. Hindi sila gumagamit ng tinidor dahil sumasabit ang dulo ng mga ngipin ng tinidor sa pagitan ng kanilang mga ngipin. Lagi nillang hinihiwa ng kutsilyoang kanilang mga labi o dila upang sa gayon ay walang humingi o lumapit sa kanila. Kung ang weyter ay bago at naglalagay siya ng kutsilyo sa mesa, sila ay palihim ng magtitinginan at isinisilid nila ito sa kanilang bulsa. Hinuhugasan nila ang kanilang mga kamay sa malaking mangkok na yari sa kahoy na may lamang tubig at pinupunasan ng kanilang mukha sa malalaking dahon ng punong arbor na nangalaglag. Tumatambay din sila sa pampublikong palenke at naghihintay sa mga taong may pera.

Malapit na ang tag-ulan. May balitang magkakaroon ng taggutom. Ang mga damo ay di yumayabong at pumapayat ang aming kalabaw. Ang manok na panabong ni tatay na si Burick ang kaisa-isang malusog sa aming kabahayan. Ang tatay, sa kaunaway, nanalo ng bahay oara sa amin tatlong taon na ang lumipas, at inutusan niya ako na ibigay ang napiling bigas. Kinuha niya ang mga malasadong nilagang itlog sa pinggan ng aking kapatid na si Marcela, na may sakit na meningitis noong taong iyon. Inihahanda niya si Burick sa malaking laban, pero dumating ang malaking kapahamakan sa aming bayan. Ang mga pisante at mayayaman ay naggugugol ng kanilang pera sa pagkain na lamang. Itinigil na rin ang mga pagpunta sa sabungan upang di matukso; kung pupunta man sila, uupo lamang sila sa galerya at nakikisigaw, Uuwi silang yuko ang ulo at nanghihinayang sa perang sana’y kanilang napanalunan.

            Sa bawat araw na walang pakiramdam, nakaupo si tatay sa bakuran kasama ang kaniyang manok. Hindi siya pumupunta kung saan-saan. Wala rin siya gingagawa. Nakaupo lamang siya doon, Inaalagaan at eneensayo ang mga paa ni Burick. Tinitingnan niya ang mga linsad nang balahibo ng manok at inaayos niya ito, saka tatanaw sa malayo nang may maki at magandang  pangarap. Nang dumating ang nanay na may dalang pagkain, pumunta ang tatay sa kamalig at umupo doon hanggang gabi. Minsan siya’y natutulog doon kasama si Burick, pero ginigising siya ng manok sa bukangliwayway sa pagtilaok nito. Tumungo siya sa bahay at naghanap ng kaning-lamig sa mangkok sa ilalim ng lutuan. Matapos mailagay si Burick sa kulungan, siya ay natulog sa upuan maghapon.Mapagpasensya si nanay, Ngunit isang araw ay sinipa niya ang upuang tinutulugan ng tatay. Lugmok ang mukha niya sa sahig. Tiningnan lang niya ang nanay at natulog na ulit. Sabay dampot ni nanay kay Marcela. Pumunta sila sa mga kapitbahay upang humingi ng bigas at sa ibang tao kumuha ng maiinom.

            Dumating sila sa bahay na puno ang putong putong na basket ng nanay.

            Tulog pa rin ang tatay nang sila ay dumating. Pinagsaing ni nanay ang kapatid ko. Sinabuyan ng malamig na tubig si tatay sa mukha, bigla itong nagising, pagalit na tumingin kay nanay at tumungo sa kulungan ni Burick. Kinuha niya ang manok at bumaba sa asota. Umupo siya sa may torso sa bakuran at sinimulang himasin ang kanyang panabong.

            Naglaba naman si nanay. Pinakain naman ni Fracesca si Marcela ng kanyang sinaing. Patuloy pa rin ang paghimas ni tatay sa kanyang manok. Galit na ang nanay sa kanya.

            “Yan lang ba ang gagawin mo?” pasigaw na sabi ni nanay.

            “Bakit mo nasabi sa akin iyan?” sagot ni tatay. “Nag-iisip ako ng paraan para yumaman.”

            Binato ni nanay ang manok ng kapirasong kahoy. Nakita agad ito ng tatay Kaya’t mabilis na naharangan at naprotektahan iyon. Nasugatan siya sa may bahaging ulo. Tumayo at sinuri ang manok. Umasta siyang akala mo’y manok ang tinamaan. Tumingin siya kay nanay na may kaawa-awang mukha.

            “Bakit hindi mo tinitingnan ang iyong ginagawa?” ang sabing yakap ang manok.

            “Gusto kong pilipitin ang leeg ng manok na yan,” sambit ni nanay.

            “Yon ang kanyang swerte,” ang sabat ko.

            Matalim ang tingin ni nanay na bumabaling sa ‘kin. “Tumigil ka diyan, bobo,” ang bara niya. “ Naging katulad ka na ng iyong ama sa araw-araw.”

            Tiningnan ko ang kaniyang mga mata. Inisip kong siya’y iiyak. Inipit niya ang kanyang damit sa mga kita at ipinagpatuloy ang paglalaba. Tumakbo akong pababa sa hagdanan at pumunta sa kamalig kung saan ginagamot ni tatay ang sugat niya sa ulo. Kinuha ko ang panabong sa kanya.

            “Alagaan mo siyang mabuti anak,” sabi niya.

Opo, Itay,” ang sagot ko.

            “Pumunta ka sa ilog at i-ensayo ang kanyang mga paa. Bumalik ka agad. Pupunta tayo sa bayan,”

            Dali-dali akong tumakbo sa kalsada tangan ang panabong, sinisipa ang mga baboy at asong haharang-harang sa dinadaanan ko. Lumundag ako sa tubig na nakadamit at lumangoy kasama si Burick. Naglalagay ako ng tubig sa bibig na ibinubuga ko sa mukha ng manok. Patkbo akong bumalik sa bahay, haplit na inalis ang tubig at hinubad ang basang damit.

Nagtungo kami ni tatay sa sabungan.                                    

            Araw ng lingo, pero maraming gala at sugarol ang naroroon. May mga pisante at mga guro. Mayroon din isang estrangherong lalaking may dalang itim na panabong. Galing siya sa isang karatig-bayan na naghahanap ng suwerte sa aming sabungan.

            Ang ngalan niya ay Burcio, Itinaas niya ang aming panabong at sinipat sa isang mata, matamang tinitingnan ang mga mata ni Burick. Ibinaba niya sa lupa’t iniyuko, dinidiinan sa likod ang manok sa kanyang kamay. Sinusuri ang lakas ni Burick. Nagpalibot namang nagmamasid ang mga gala at sugarol sa amin, pinapanood si Burcio habang pinapaikot niya si Burick sa kanyang kaliwang kamay.

            Sinuri rin ni tatay ang panabong bi Burcio. Inihagis ito sa ere at minasdan ang paglipad nito hanggang sa lupa. Tiningnan ang pakpak ng panabong. Tumigil sa pagtilaok ang itim na panabong dahil sa mga tambay at kinamot na lang ang leeg sa kanyang tuka.

            Dinampot ito ng tatay at inilabay ang pakpak. Pinakiramdaman ang lakas na nakatago sa ilalim ng mga pakpak/balahibo.

            Alam ng mga istambay na isa iyong magandang laban. Binilang nila ang mga pera sa kanilang mga bulsa nang patago sa kanilang mga kapitbahay. Sinalat nila ang gilid ng kanilang mga barya sa bulsa nang mabilis at tama. Isang malakas na amplipayer lamang ang nakakapagtala sa tunog ng mga barya sa pagitan ng mga binging daliri. Ang maingat na kaluskos ng mga perang papel ay di maririnig. Nagsikalat at nagkubli ang mga pisante sa puno ng niyog. Inilabas nila ang kanilang mga panyo at binilang ang kanya-kanyang pera. Tinupi ang kanilang perang papel sa kamay at bumalik sa karamihan. Hinintay nila ang huling desisyon.

            “Maaari bang ganapin sa darating na Linggo?” tanong ni Burcio.

            “Masyadong matagal yon para sa aking si Burick,” sabi ng tatay. Ang kanyang kamay ay kusang tumutungo sa kanyang bulsa. Pero wala itong pera. Iniikot ang tingin sa mga katoto.

 .              Dalawang pisante ang humawak sa kamay ng tatay at may ibinulong sila sa kanya. May iniipit silang pera sa kamay niya at itinungo nila ito papunta kay Burcio. Pinipilit niyang estimahin ang pera sa kanyang kamay sa pagsalat dito. Isa ito sa kaniyang paraan pagdating sap era. Nalaman niya kaagad na siya ay mayroong dalawampung piso. Biglang nagkapag-asa ang kanyang mukha.

“Sa darating na Linggo ay ayos’ ang kanyang tugon.

            Nagsimulang magg-alisan ang mga litong tao. Ang iba ay nagpunta kay Burcio at nag-abot ng pera.

            Ang iba nama’y kay tatay. Hindi sila mananaya, sila’y imbestor. Ang pera nila ay pansuporta sa mga panabong sa sabungan.

            Bago magtakip-silim ay naiayos na ang laban. Bumalik kami sa bahay nang may inaasam na pag-asa. Inilagay ni tatay si Burick at inutusan akong pumunta sa palaisdaan sa kabila ng ilog. Tumakbo ako sa kalsada na masayang-masaya. Nakita ko ang palaisdaan sa may ilalim ng puno ng camachile. Iyon ang paboritong puntahan ng mga suso at hipon at uwuwi na ako sa bahay.

            Nagluluto si nanay ng masarap na ulam. Nalanghap ko agad ito sa labasan pa lamang ng bakuran. Tumakbo akong papasok sa bahay at iniligwak ko sa sahig ang mga suso’t hipon. Nagluluto pa rin ang nanay. Hinahalo niya sa sandok ang kumukulong palayok. Tulog parin si tatay sa upuan. Pinapakain naman ni Francesca si Marcela ng mainit na sabay. Inilagay ko ang mga suso’t hipon sa isang palayok at umupo.

            Nagluluto ng manok na may amapalaya si nanay. Nakaupo akong nagtataka kung saan niya iyon kinuha. Alam kong wala na ring laman ang manukan sa aming lugar. Wala ring manukan sa bayan. Idinilat ng tatay ang kanyang mga mata nang marinig niya ang kumukulong putahe sa palayok.

            Inihain ni Nanay ang isang malaking bandehadong gawa sa kahoy na puno ng kanin. Pinuno niya ang aming mga pinggan ng karneng manok at luya. Kaagad na tumayo si tatay at tumungo sa hapag-kainan. Umupo si Francesca malapit sa lutuan. Aktong inaabot ng kamay ni tatay ang mga kalayuang pinggan na naglalaman ng manok nang bulyawan ng nanay. Sinabi niyang maging pino sa harap ng pagkain. Inilagay na naming ang aming mga paa sa ilalim ng mesa at nagsimula na kaming kumain.

            Iyon ang unang paglasap namin ng manok sa matagal na panahon. Pinuno ni tatay ang kanyang plato at kumain lamang ng kaunting kanin. Karaniwan, siya ay kumakain ng maraming kanin kapag ang ulam ay inasinang isda at talbos ng mga dahon. Madalas kaming kumakain ng talbos bilang pang-ulam. Inihilig ni tatay ang kanyang pinggan at hinigop ang sabaw na parang umiinom ng alak. Inilagay niya ang walang lamang pinggan malapit sa palayok at humingi pa ng karne. “Masarap itong manok” sambit niya.

            Napakatahimik naman ng nanay. Inilagay niya ang pitso sa pinggan at sinabi kay Francesca na ibigay ito kay Marcela. Ako naman ay inabutan niya ng ampalaya. Isinawsaw naman nii tatay ang kaniyang kamay sa palayok at kinuha ang hita ng manok.

            “ Saan mo ba kinuha ang magandang manok na ito?” ang usisa niya.

            “Saan sa iyong palagay ko kukunin ang manok?” sabi ng nanay. Biglang nahulog ang hit ang manok mula sa kaniyang bibig. Gumulong iyon sa kawayang sahig at bumagsak sa lupa. Sinamsam iyon ng aming aso at itinakbo. Nagimbal sa pagkabigla ang parang naghihingalong mukha ni tatay dahil sa narinig. Nagmamadaling tumungo sa labas ng bahay. Naririnig kong tumakbo siya palabas ng kalsada. Patuloy sa pagkain ang kapatid ko, pero nawalan na ako ng gana.

            “ Ano bang ginagawa mo anak?” usal ng nanay.” Kainin mo ang manok mo.