Kahiwagaan

Ni Pablo N. Bautista

May mga pangyayaring mahiwaga sa  ating buhay, mga pangyayaring kung hindi lamang naganap sa ati’y halos di natin mapaniwalaan.

Yaon ang buod ng isang aklat ng paham ng Hudeo na di sinasadya’y aking nabasa.

Nahikayat ako ng  kanyang mga paliwanag sa kahiwagaaan ng kalikasan, at nakalingatan ko na tuloy na maaring tumawag sa telepono si  Magdalena. May matibay na paniwala ang paham ni Hudeo sa kaluluwa ng tao at sa tibay ng pananampalatya. May sarili siyang paniwala sa mga pangyayaring pangkatalagahan, tulad ng pagbagsak ng meteor, ang pagkakaroon ng mga buntala at lindol. Sa bahaging tinatalakay niya ang kamatayan at mga kaluluwang nagbabalik ay sinagilahan ako ng bahagyang agam-agam. Gayunpama’y ipinagpatuloy ko ang pagbasa. Ang paraan niya ng paglalahad ay may pambalani, at yao’y isang bagay na nagpapatingkad sa kahiwagan ng kanyang paksa. Subali’t nang umabot na ako sa  bahaging pinapaksa niya, ang mga maligni, ay biglang- bigla kong binitawan ang aklat. Lumagapak yaon sa sahig bukas pa rin sa huling pahinang binabasa ko.

   Ako’y  hindi sadyang matatakutin, nguni’t ngayon, ang sagila ng pangamba’y unti-unting tumatalab sa akin.

               Sa labas, ang kalikasa’y may tinig na Sali-salimuot. Lumalakas ang hangin at ang hagunot nito’y ipinapakilala ng naglalangitngitang mga lumang haligi ng aming matandang bahay. Sumasama ang panahon, at aywan ko kung anong kutob ang pumukaw sa akin, para bang nagbabalang may mangyayari sa gabing yaon.

                Nag-iisa sa maluwang na silid. Ang silid na ito’y luma, napapalamutihan ng mga kurtinang bughaw, na ngayon, sa kadiliman, ay makutim sa paningin. Sa tapat ko ay nakasabit ang isang malaking orasang lagging tumutugtog ng ikalabindalawa: sa kalumaa’y hindi na maayos ang pagbabalita nito sa oras. Sa kinakaliwa ko’y naghuhumindig ang isang itim na aparador na may buo at nagingintab na salamin. Mula sa aking kinauupua’y nakalarawan sa salamin ang aking mukha: karaniwan, kayumanggi, hawas, mga matang malungkutin at waring nag-uusisa; paghihinalang mga tatlumpung  taon na nguni’t kalian lamang nagdalawampu’t lima.

                   Sa salami’y nakahantad din ang isang nakasabit sa  aparador. Yao’y isang malaking kuwadro na kinalalagyan ng buhay na buhay na larawan ng aking ama-amahang Hebreo: ulong nakapugong, mga labing ikom na ikom. Ang kabuuan niyo’y larawan lamang. Sa sandaling tinatanaw ko ang larawan’y parang  kong napansing yao’y gumalaw, para akong napansing ang mukha’y natinag. Subali’t hindi magkakagayon. Yao’y isang larawan lamang. At saka , patay na ang aking ama-amahang Hebreo. Ngayon ang ikalabintatlong gabi ng kanyang pagkamatay.

                         Labintatlong gabi na siyang patay nguni’t parang buhay pa siya. Waring narito pa sa silid ang kanyang katauhan, parang gumagalaw siya sa kabuuan ng silid na ito.

                        Sa tabi ng malaki at itimang aparador ay nakalahayhay ang maraming aklat. Yaon ang katipunan ng aklat ng aking yumaong ama-amahan: maiitim na ang pabalat niyon at matitiyak na mga luma na, ang mga salitang nakalimbag sa takip ay Latin bagama’t sang-yon sa aking ama-amaha’y sa iba’t ibang matatandang wika nasusulat yaon. Malapit sa halayhay ng mga aklat ang hapag na kinappapatungan ng isang lumang telepono. Yaon ang ginagamit ng aking ma-amahan sa pakikipag-usap sa mga tumatawag sa kanya kung gabi.

                        Noon pa manga raw ay sinasabi na niya sa aking mahiwaga ang kanyang mga aklat. Sinasabi niyang yao’y nauukpl sa paniniwala niya sa pananampalataya, sa kahiwagaan ng kalikasan at ng kaluluwa ng tao.

                        Kapag inusisa  ko ang sinasabi niyangg kahiwagaan ay hindi niya ako tinutugon. Sinasabi niya sa akin: “Diego, inampon kita mula nang ikaw ay maliit pang naulila sa mga magulang. Kung sasabihin ko sa iyo ang mga kahiwagaang iyan ay hindi magiging mahiwagan sa iyo. Kaya lamang maganda ang buhay ay may kahiwagaang nais mong mabatid.”

                         Iyan ang sinasabi niya sa akin sa kanyang wikang natutuhan ko na rin sa loob ng panahong ipinagsama namin. Dalawa lamang kaming niya sa bahay- si Damaso, na isang utusan,at ako. Kami ang katulong niya sa pamumuhay. Ang kanyang pinagkakakitaan ay magaang gawain. Sa mga bahay-bahay ng kanyang kalahi ay nagtutungo siya tuwing Linggo  at kinakaniig ang sinumang nais humingi ng basbas sa loob ng tatlong oras. Inihahatid  namin siya ni Damaso. May isang tilburi kami  at ako ang nagpapalakad niyon. Si Damaso ang nag-aalaga ng kabayo.

                        Ukol sa pananampalataya, minsan ay narinig ko sa kanya ang ganito: “Walang makakapagsabing ang isang pangkat ay siya nan gang biniyayaan ng Makapangyarihamh. Kinakailangan niyang maghanap ng landas. Ang landas ay nasa pananalig.”

                        Kung itinatanong ko sa kanya kung ano ang kanyang  pananampalatay ay hindi niya sinasabi sa akin.

                        Hindi ko malaman kung bakit para niyang  nahuhulo pati ang aking kalooban. Marahil  ay napapansin niyang hindi ko pinag-uululan ng pag-aaral ang kanyang mga paniniwala.

                        Ang bagay na yao’y natuklasan niya isang araw. Naratnan niya akong nagbabasa ng isang aklat ukol sa paniwal ng isang ateo.

                        Sa unang pagkakataon ay nakita kong nanlilisik ang kanyang mga mata; naginig siya sa tinitimping poot, nangangatal pati ang kanyang putting balbas. Bigla niyang inihagis ang aklat sa durungawan. Pagkatapos, aywan ko kung bakit, bigla siyang nanangis. Hindi lamang yaon ang ipinagtataka ko. Ako’y kanyang niyakap at sinabi  niya sa akin: ‘ Diego, nabigla ako. Dapat igalang ko ang iyong paniwala. Ngunit gayari ang akning masasabi. Makikilala mo rin ang landas kapag dumating ang takdang panahon”.

                           Ngayon, sa aking pag-iisa sa silid na ito, alaala na lamang ng akinng ama-amahang Hebreo ang nagbabalik. Ayaw ko sanang mapag-isa, ayaw ko sanang mangulial sa bahay na ito lalo na ngayong sumasama ang panahon. Sana’y narito na lamang si Damaso o kaya’y may kausap ako sa telepono. Mula nang mamatay ang aking ama-amaha’y mamasukang sereno si Damaso, sa isang matandang manggagamot na nakatira  sa lumang bahay na di kalayua n kina Magdalena. Sadyang nais kong narito si Damaso, hindi naman dahil sa ako’y natatakot, ngunit may mga bagay na sinasabi sa amin ni Damaso ang yuamo bago tuluyang sumakabilang buhay…… Yaon ang pinangangambahan ko.

                       Bilang pag-aaliw ay nagbabasa ako ng aklat na gustong gustong basahin ng aking ama-amahan. Una kong binasa ang isang aklat na nauukol da pananalig ng tao sa kanyang pananampaltaya, yao’y hindi ko matagalang basahin. Sumunod kong binasa’y nauukol naman sa mistisismo at sa mga paniwala ng mga mistiko. Kinutuban ako. Ikatlo kong binasa’y ang aklat ng paham na Hudeo, yao’y binitiwanko- ngayo’y bukas pa rin sa huling  pahinang binabasa ko nang yao’y bumagsak sa sahig.

                        Tumunog ang matandang orasa. Buong labindalawa ang tugtog sa kanyang pinagsesernuhan kanginang gumagabi ay ibinubulong pa niya sa akin: “ Diego, ngayon ang gabing itinakda. Ikalabintatlong gabi ngayon.”

                        Mula sa aking kinauupua’y tumindig ako. Laganap sa karimlan. Wari bang ang bagwis niyon  ay namamayagpag- naririnig sa buoong paligid ang mabagsik na paghuhumugong ng hangin, waring tinig ng nagsusungit na panahon, waring babala ng anumang maaring manyari. Sa hanay na kinatitirikan ng lumang bahay na ito’y wala nang nakabukas na ibang tahanan. Mangilan-ngilan lamang ang bahay sa purok na ito. Sa mangilan-ngilang yao’y magkakalayo pa. wari bang mga ulilang tanod na naglalamay sa kadiliman. Sa isip ko’y para kong natatanaw ang ulilang bahaay ng matandang manggagamot na pinagsesernuhanni Damaso. Sa tabi niyo’y may isang malaki-laking gusaling simbahan ng mga nanalig. At natitiyak ko na sa oras na yao’y pinid nang lahat ang mga bahay, wari  bang natatakot sa karimlan.

                        Bumaling  ako. At napadako ang aking paninging galling sa dilim ng larawan ng aking ama-amahan. Nagyo’y hindi koi big paniwalaaan ang aking sarili: ang larawa’y parang natinag, gumalaw. Ang matang maiitim at mahiwaga ay parang lalong napatuon sa akin, katulad na katulad noong huling oras na malapit nang dumating sa kanya ang kamatayan.

                        Hindi ko alam na siya’y may-saakit, ngiuni’t nang gabing yaon, kalaliman din ng  gabing tulad nito ay ginulantang niya ako sa pagkakahiga.

                        “Diego,” parang narinig kong tawagniya. Malamig at naunuo’t ang tinig. Malamig na malamig ang kamay na dumampi sa aking pisngi. “ Diego, gumising ka.”

                        “Bakit po, Ama Hosep?”

                        Sa paninhin ko noo’y lalong mahiwaga ang kanyang maaitim na mata, sa tingin ko’y waring iba ang kaanyuan ng kanyang mukha. Ang kanyang paghinga’y madalang, at nalanghap ko ang kakaibang samyo, para bang samyo ng mga bulaklak, para bang samyo ng pambihirang kamanyang, samyong para noon ko lamang naamoy.

                        “ mamatay ako, Diegoo,” anya. Malamig  at panatag ang kanyang tinig.

                        Napabalikwas ako noon at bigla kong hinarap ang aking ama-amahan.

                        “Huwag kang mabigla. Daraating na ang aking oras.”

                        Ang nakahawak niyang kamay sa akin ay lalong naging malamig at ang mukha,- a, ang mukhang yaon- panatag na panatag, mahinakong- mahinahon sa harap ng kamatayan.

                        “Iiwan ko sa iyo ang bahay na ito at ang aking mga aklat.”

                        “ Nagbibiro kayo,  Ama Hosep.”

                        “ Ingatan mong mabuti ang mga aklat kahit pagkagiba ng bahay na ito, kakailanganin mo ang mga aklat,”

                        Noon, ang aking ama-amahan ay tumitig sa akin, yaong titrig na parang hindi na magwawakas, yaong titig na,-o, paano ko mailalarawan ang kabuuan ng titig na yaon. Noon , marahan niyang sinabi: “ Mamamatay ako sa silid na ito sa ganap na ikalabindalawa ng gabi.”

                        Bumitiw ako sa pagkakahawak ko kay Ama Hosep. Dinama ko ang aking mukha upang    matiyak na ako’y hindi nananaginip o kaya’y nahihibang. Hindi na ako nananaginip. Sumigaw ako.

                        “ Damaso! Damaso!”

                        Nguni’t parang walang lumalabas na salita sa aking bibig, parang akong biglang naumid. Muli akong sumigaw. Kaginsa-ginsay nabuksan ang pinto, at sa isang tao ang mabilis na pumasok. Dala-dala nito ang itim na krus.

                        “ Tumawag ka ng doctor, Damaso… Bakit ka may dalang krus Damaso?”

                        “ Alam niyang kailangan ko ang krus,” mahinahong tugon ni Aamng Hosep, “ Halina, Damaso. Manainga kayo ni Diego.”

                        Magkalapit kami ni Damaso. Hinahawakan ko ang kamay ni Damaso upang muling tiyakin kung ako’y hindi magulantang o nahihibang. Nguni’t wasto ang aking pakiramdam. Hawak- hawak ko ang kamay ni Damaso. Nguni’t nang tingnan ko- ang kamay ni Ama Hose pang hinahawakan ko.

                        “ Diego, isang bagay lang hihilingin ko.”

                        “ Ano po iyo?”

                        “ Itago mo ang jkrus na iyan sa iyong baul at tuamlaga sa anumang mangyayari  sa ikalabintatlong gabi.”

                        Noo’y idinampi niya ang kanyang nanlalamig na kamay sa aking pisngi. Matagali niyang pinamalagi roon ang kanyang kamay.

                        “ Damaso,” baling niya sa utusan, “ isang bagay  rin ang hihilingin ko sa iyo. Isabit mo  sa silid na ito ang larawan ko at magpako sa ibabaw niyon ng isang krus.”

                        Pagkaraan ng ilang sandali’y nandalang ang paghinga ni Ama Hosep. Halos di ako makapaniwalaang sa loob ng ilang sandal lamang ay buglang magbabago ang kanyang kalagayan, na ang ilang sandaling yao’y magiging pagitan ng kanyang buhay at  kamatayan.

                        Ang krus ay mahigpit niyang hinahawakan, matagal na hinawakan at saka dahan-dahang idinampi sa kanyang labi.

                        Ang sumunod na pangyayari’y hindi ko halos mapaniwalaan; pagtugtog ng labindalawa sa lumang orasan ay nalagutan na siya ng hininga. Kagya’t kong tiningnan ang aking orasang pambulsa- ganap ng ikalabindalwa! Ang iba’y karaniwan na sa akin- tinupad ni Damaso ang utos sa kanya, nguni’t ang sa akin, aywan ko kung bakit hindi ko matupad. Marahil dahil sa katutubo kong takot o kung anumang damdamin yaon laban sa  mga krus.

                        Ang krus ay itinapon ko sa kasukalan. Isang gabi’y niyaya ko si Damaso. Sinabi lo sa kanyang may gagawin lamang ako sa kasukalan. Naiwan siya sa tilburi. Malapit sa tinitirhan ni Magdalena nag pinagbaunan ko niyon. Hindi ko malaman kung bakit hindi ako mapalagay king nakikita ang krus na itim na yaon, hindi ko malaman kung bakit may katutubo akong pagkabalisa sa harap ng isang krus. Ang krus sa ibabaw ng larawan ni Aamng Hosep ay hindi ko matitigan: natatakot ako. Iisang bagay lamang ang sinusunod ko ngayon- ang tumlaga sa anumang mangyayari sa ikalaabintatlong gabi kung kaya ako nakatatagal sa silid na ito.

                         Ang  damdamin ko laban  sa mga krus ay nasabi ko narin kay Magdalena, isang matapat  na kaibigan. Yaon ang dahilan  kung bakit naging malupit siya sa kain. Kailangan daw mabago ang aking naliligaw na damdamin. Tutulangan daw niya akong tumawag sa kanyang Makpangyarihan. Bagaman hindi ako napaninibulos sa kanyang mga pananalig ay biniyayaan ko siyang magpaliwanag ukol sa kanyang pananampalataya, sa kanyang wagas na paniniwala. Kung siya’y nagsasalita ay wari bang wala munti mang agawm agam ang kanyang kalooban.

            O, kung mapapawi lamang ang agam-agam ko s asandaling ito!

            Nagambala ang aking pagninilay nilay nang biglang humuni ang kabayo sa silong. Yaon ang kabayong isinisingkaw namin ni Damaso sa tilburi. Aywan ko kung bakit nabulahaw ang kabayong dati’y ni hindi naglilikot.

            Nagpalakd-lakad ako sa silid. Ngayon, ang sarili kong yabag ang lumikha ng mumunting ingay na nakikisalamuha sa ingay ng huamhagunot na hangin  sa labas. Ngayo’y hindi lamang hangin ang sumasabol sa matandang bahay. Sumanib ang umaatik na ulang itinataboy ng hangin at yao’y lumilikha ng alingawngaw sa karimlan.

            Pinilit kong huwag mapadako ang aking paningin sa larawan ni Ama Hosep, inaalo ko ang aking sarili; walang  mangyayari, guniguni ko lamang ang mga bagay na gumagambala sa akin. Nguni’t hindi ko malaman kung anong hiwagang panghikayat mayroon ang larawang yaon. Bahagya akong bumaling at sinulyapan ang larawa. Gaya  rin ng dati- mga matang parang buhay na buhay, maitim at mahiwaga, mukhang parang gumagalaw habang tinitigan.

             Muling tumugtog ang matandang orasan. Tiningnan ko. Halos bahagya pa lamang natatapos ang huling ulinig ng matandang orasan ay biglang gumuhit ang isang matunog na kriing. Matulin akong nagtungo sa telepono.

            Kinakabahan ako kung paao at mandi’y nasasabik ding kung paano. Iniangat ko ang lumang awditibo.

            “ Hello….” Tawah ko.

            Sumandali akong maghintay. Sa simula’y tinig na halos bahagya lang maulinigan ang tila tumugon sa kabilang kawad. Lalo kong inilapit ang panainga ng telepono.

            “ Diego,” aang nasa kabilang kawad. Mahinang mahina.

            “ Sino ba ito?” humihingal ako.

            “ Daluhan mo ako. Kailangang- kailangan. May  malubhang pangyayari.”

            “ Sino k aba at ano ang nagyayari?”

            “ Wala nang panaahon. Dali ka sana.” 

            Yaon lamang. Wala narinig kundi ang pagbaba ng telepono, nguni’t ang tinig ay waring nanunuot sa aking pandinig, mahina , malamig, mahiwaga.

            Sa sandaling yao’y lalong nag-ibayo ang aking alalahanin. Nagtatalo ang aking kalooba. Masama ang panahon. Iisa lamang ang kakilala kong nakakaalam ng numero ng teleponong ito- tanging si Magdalena. Ano kaya ang nangyari kay Magdalena. Bunsod ng katanungang yao’y madali akong nagbihis.

            Sinisikap kong pasiglahin ang aking sarili. Sumisipol sipol pa ako. Subali’t walang tunog na lumabas.

            Hindi ko pinatay ang ilaw. Dahan-dahan kong ipininid ang pinto, at bago ako tuluyang nanaog ay panakaw pa akong sumulyap sa larawan ni Ama Hosep. May natanaw ako parang kumislap sa ibabaw ng larawan. Dali- dali kong ipininid ang pinto. Sinalubong ako ng masinsing hagupit ng hangin. Ang itiman kong balabal ay ikinulandong ko sa aking  mukha at ikinambit sa aking katawan.

            Ilang sandal pa, ang tiburi’y sumasagasa na sa karimlan. Ang lampara ng tilburi ang tanging liwanag na humahawi sa nakalaganap na dilim, waring titis na sumusunog sa malalapad na bagwis ng karimlan. Nguni’t pagkatapos, ang dinaana’y nanunumbalik sa pusikit na kawalang-liwanag.

            Malayo-layo na ako sa bulaos ng matandang bahay ay para ko pang natatanaw yaon isang lumang balangkas na animo’y kalansay na lamang ng isang gusali.

            Habang daa’y itinatanong  ko sa aking sarili kung ano kaya ang nangyari kay Magdalena. Hindi ko matiyak kung siya na nga, ngunit wala akong nalalamang ibang tatawag. Marahil ay sadyang may malubhang pangyayari. Pinatulin ko ang kabayong puti. Lalong tumingkad ang kaputian ng  kabayo sa karimlang dinaraanan ng tilburi.

            Magalaw ang ulo ng kabayo- waring linalabanan nito ang malakas na ulan at sumasabol na hangin.

            Malapit na ako kina Magdalena. Marami- raming bahay sa gawing yaon.mula roo’y natanaw ko ang isang matandang gusaling pinagsesernuhan ni Damaso. Yao’y isang lumang bahay na tinitirhan ng matandang manggagamot. Mula roo’y naaanag-agan ko ang naghuhumindig na krus sa tore.  Aywan kung bakit sa sandaling tumanaw ako sa krus ay parang nakakita ako ng humagkis na liwanag. Itinuon ko roon ang aking paningin at niloob kong sana’y hindi totoo ang aking nakita, na yao’y bunga lamang ng aking guniguni. Wala na akong nakitang ibang pang kislap.

             Sumisidhi ngayon ang aking  pangamba. Sinisikap kong paglabanan ito. Hinugot ko ang latiko at hinagupit ang kabayo. Subali’t sa halip na tumulin ito’y biglang- biglang tumigil. Inasbaran ko ng sunod sunod. Ang kabayo’y umiigtad lamang sa bawa’t  hagupit nguni’t ayaw tumakbo.

            Sa kabila ng papalakas na hangin na ngayo’y sinasaniban ng papalakas na ulan ay naramdamankong nagpupuyos ang pawis sa aking noo, yao’y naramdaman kong tumatagistis sa aking pisngi. Nanulay sa pisngi ko ang nanunuot na lamig. Sinlamig ng kamay ni Ama Hosep nang idampi sa akin bago sumakabilang- buhay.

            Kaginsa-ginsa, animo’y sa isang bungang –tulog, isang anino ang natanaw kong tumatakbo buhat sa matandang gusali. Lmatuling lumalapit ang anino at aywan ko kung tama ang aking hinuha, palagay ko’y sa akin patungo ang aninong yaon- kung sinuman siya.

            Sa sanndaling yaon, aywan ko kung bakit, biglang- bigla kong naiusal: Tulungan mo po ako…. Sa sandaling yao’y naalala kong sa kasukalan ng pook na ito itinapon ko ang krus, at sa pag-iisip ko nito’y kung bakit nanaig sa akin ang walang pangalang takot- sa kung kangino’y hindi ko rin alam.

            Narinig ko ang mga yabag- papalapit na ang isang tumatakbo. Muli kong hinawakan ang latiko at hinagupit ang kabayo. Nais kong lumayo sa pook na itong pinagtapunan ko ng krus, hangad kong tumakas sa pook na itong kinatatanawan  ko ng krus sa simbahan. Nguni’t ang kabay’y nanatiling umiigtad lamang sa aking hagupit.

            Itinalaga ko ang aking saril sa anumang pangyayari, ipinaubaya ko sa anumang kapalarang maaring dumatal sa akin.

            Nang malapit ang anino’y hindi ako halos makapaniwala. Iniisip kong ako’y dinadaya lamang ng kadiliman, na ako’y hindi nakakakita nang maayos. Kinusot ko muna ang aking mga mata upang matiyak na ako’y hindi nawawalan ng pakiramdam.

            “Diego,” humihingal na tawag ng dumating. Lumapit siya sa akin. Nakabalabal ng puting-puti.

            Sa liwanag ng lampara’y matagal niya akong tinitingnan. Pagkatapos, iniabot niya sa akinang isang bagay na nakabalot. Naginginig ang kanyang kamay, aywan ko kung sa ginawo sa  umaaling takot.

            “ May nagpapabigay sa iyo,” anya

            “ Ano ito?” tanong ko at alinlangan kong hawakan ang kanyang iaabot.

            “Buksan mo.”

            Sandal akong natigilan nguni’t may kung anong makapangyarihang lakas na nag-udyok sa akin upang tingnan yaon- kung anuman yaong nababalutan ng itimang paha.

            Dahan-dahan kong binuksan.

            Sa sandaling yao’y hindi  ko na alumana ang lalong pagpupuyos na ulan. Ang tanging tumawag sa aking pansi’y ang aking nakita. Ang  una kong ginawa’y hawakan ang kaharap ko upang matiyak ko na siya nga ay tao at hindi kaluluwang kaharap ko. Ang ikalawa kong ginawa ay salatin ang aking mukha upang tiyakin kung ako’y nagkamaling ako’y buhay at may matinong pag-iisip. Ang ikatlo kong ginawa’y ang magtanong sa sarili kung ako’y hindi nananaginip o nahihibang. Nguni’t ako na rin ang tumugon sa aking katanungan: Ako’y buhay. Nasa harap ko si Damaso. Wasto ang aking pag-iisip at ako’y hindi nananaginip. Pagkatapos niyo’y natiyak ko na rin- krus ang hawak hawak kong nakabalot sa itimang  paha, at hindi karaniwang krus- yaon ang krus na itinapon ko sa kasukalan ng pook na yaon.

            Sa harap ng mga pangyayaring ito’y parang namanhid na ang aking kamalayan, waring nakatalaga na ako sa lahat ng kahiwagaan, waring nakahanda na ako sa ano pa mang hindi sukat asahan. Nguni’t kung anuman ang ayos ko noo’y nahihiwatigan ko lamang sa ayos ng mukha ni Damaso- nakamaang siya sa akin, malaki at bilugan ang kanyang nakamulagat na mga mata.

            “Sino ang nagbigay sa iyo nito?”

            Isang malakas na bugso ng hangin ang nagsaboy ng malalamig na patak sa aking mukha, at si Damaso’y nagtakip ng kanyang kulandong na puti. Nang siya’y magsalita ay naginginig ang kanyang tinig.

            “Isang matandang di ko nakikilala.”

            Nahawakan ko siya sa balikat.

            “Kailan ibinigay sa iyo?”

            “Kangina lang.”

            Napahigpit ang paghawak  ko sa balikat ni Damaso, para bang nais kong pakausisain kung siya’y nagsasabi ng katotohanan o hindi. Nguni’t ang kanyang mukha’y kinababakasan ng katapatan.

            “Saan ininigay sa iyo?” lumunok ako ngunit ang aking gawi’y tuyo ang aking lalamunan.

            “ Ako’y inutusan ng matandang manggagamot sa may simbahan. Doo’y may nagbigay sa aking niyan.”

            “ Tiniyak bang sa akin ipinabibigay?”

            Hindi tumugon si Damaso. Muli niya akong tinignan. Sa kanyang mukha’y  umaagos ang patak ng ulan, nakakunot ang kanyang noo, marahil ay sa matinding ginaw.

            “ Sa iyo ipinabibigay,” kapagkuwa’y bulong niya.

            “ Paanong nalamang narito ako?” mabilis ang aking pagkakanigkas ng tila ba naghihintay ng gayunding katuling katugunan.

            “ Sinabing madaratnan kita rito. Nakasakay ka raw sa tilburing nakahinto.”

            Dahan-dahang kumalas ang pagkakahawak ko sa kanyang balikat. Humahagunot ang hangin. Yao’y parang nagngangalit na tinig ng kalikasan. Ang bagwis ng kadiliman ay waring nag-uumugong, tanging ang maliit na lampara ang ulilang bantay na liwanag.

            “Umalis tayo rito, Damaso.”

            Nang hawakan ko ang riyenda ay biglang nagulantang ang hayop. Naglulundag ito at humuning parang nahihintakutan, paurong. Lumundag kami sa tilburi.

            Noon, aywan  kung dahil sa anong makapangyarihang lakas, ang hangin ay animo’y di makitang marahas na pamalo ngkalikasang humahagupit sa paligid. Ang ulan nama’y parang tumutulong  tubig sa isang  dumarambang talon. At kaginsa-ginsa, ang lupa’y yumanig….yumanig…yumanig…. parang niyuyugyog ang isang di- makitang  makapangyarihang kamay, parang ibinubunsod ng isang nagngangalit na lakas na sumusubok sa tatag ng lupa.

            “ Lumilindol,” sigaw ni Damaso.

            Ang lakas ng nag-aalimpuyong hangin at papalakas na pagyanig ng lupa’y gumimbal sa akin… lumito sa akin… tumakot sa akin. Hindi ko malaman ang aking gagawin. Lalong naging pusikit ang karimlan, lalong dumahas ang pagsusungit ng panahon.

            “ Takbo na ! Mamamatay tayo rito!” sigaw ni Damaso, at bigla nang pumulas ito na animo’y isang takas na naghahanap ng kanlungan.

              Di-kaginsa-ginsa, buhat sa malayo’y narinig ko ang isang rumaragasang pagbagsak, nagngangalit, kagyat at walang habag. Sa sangkisap- mata’y gumuho  ang isang lumang bahay sa gulod…. Ang aming matandang bahay.

             Matulin na rin akong tumakbo. Tinugaygayan ko si Damaso. Sa paligid nami’y hindi magkamayaw ang pagpapalahawan, at di- kaginsa-ginsa, sa iba’t ibang panig ay nagsilitaw ang nagpapanakbuhang mga tao. Sila’y nangagsisigawan, nagpapanangisan, nananawagan sa isa’t isa….

            Ang mga tao’y parang hugos na tumatakas na naghahanap ng tagapag-andukha sa gitna  ng marahas na panganib. Si Damaso’y nagitna sa karamihan at hindi ko na natanaw. Patuloy ang hagupit ng hangin. Patuloy ang pagyanig ng lupa. Patuloy ang pagpapanakbuhan ng mga tao sa simbahan. Patuloy ang pagpapalahawan, ang gulo at ingay, ang mga panawagan, ang pagsusungit ng panahon.

            Ako’y nahuhuli sa nagpapanakbuhang mga tao. May naulinigan akong tumatawag na babae, isang babaing mandi’y nakalupasay sa yumayanig na lupa.

            Bagama’t nalilito pa ako’y wala na akong inaksayang panahon. Matulin kong pinanglo ang babae.

            “ Sa simbahaan mo ako dalhin,” anang babae, at kahit sa kadiliman, ang tinig na yao’y angkin lamang ng isang babae….ni  Magdalena.

             Sinagasa ko na ang karimlan. Hindi ko na ghalos malaman ang daraanan. Isang matalim na kiwal ng kidlat ang gumuhit sa kaitaasan at sa saglit na paggitaw ng liwanag ay natambad ang gusali  ng simbahan.

            Halos mapatid ang aking paghinga nang ilapag ko si Magdalena sa simbahan.

            “ Salamat,” ang marahan niyang bulong.

            “ Bakit ka tumawag sa akin sa telepono?” ang nagugulumihanan kong tanong.

            Humihingal siya. “ Hindi ako tumatawag. Ginimbal lamang ako ng lindol kaya ako nanaog.”

            Sa sandaling yaon ay umabot na sa kasukdulan ang mahiwagang pangyayari at samantalang iniisip ko yao’y isang lalaki ang matuling nagdaan sa aking harap at ipininid ang malaking pinto n g simbahan nang matiyak na wala nang nasa labas. Nakamata na lamang ako sa nagaganap sa aking paligid.

            Ang paningin kong galing sa karimlan ay binate ng liwanag at kapayapaan. Di- kaginsa-ginsa, ang mga tinig ay pumailanglang sa katahimikan: buong mga tinig ng nagsisipanalig, nagkakaisang pagdarasal ng mga tao sa gitna ng lagim. Ang buong simbahan ay nagliliwanag na para bang ang lagim sa sansinukob ay hindi makapapasok sa banal  na pook na yaon, na para bang ang tahanan ng pananampalatayang yaon ay ligtas sa mga sakuna ng buhay. Sa kauna-unahang pagkakatao’y natagpuan ko na lamang ang aking sariling nakaluhod sa tabi ni Magdalena.

            Ngayo’y umaga na. payapa na ang panahon, maaliwalas na ang panginorin. Ang mga pangamba at lagim ng nagdaang gabi’y hindi ko pa rin matiyak kung sadyang kahiwagaan, panagimpan o isang bungang-tulog. Subali’t ngayon, sa kauna-unahang pagkakatao’y nakadama ako ng kapayapaan, isang kapayapaaang noon pa lamang nakapanaig sa aking buhay.

salamt po :)

Meriepotzzzzz

Trahedya sa Buhay ni Tatay

Salin ng My Father’s Tragedy ni Carlos Bulosan

Salin ni Honorato I. Cabrera Jr.

Isang panahon ng tagsalat sa aming buhay. Ang aming palayan ay sinira ng mga baling na nagmula sa mga karatig na bayan, Nang mawala na ang mga baling, nagtanim kami ng sitaw, ngunit ito ay nasunog. Umalis ang aking mga kuya dahil napapagod silang magtrabaho sa wala. Ginawa ng aking ina at mga kapatid na babae ang magbahay-bahay upang mamasukan, subalit ang bawat pamilya ay dinaanan ng isang uri ng sakuna, Ang mga bata ay naglalakad sa kalsada at namumulot ng mga bung ang akasya na nalalaglag sa lupa. Ang mga kalalakihan naman ay naglalagi sa palengke at gutom na minamasdan ang mga nagtitinda ng karne. Lahat kami ay naghihikahos sa kakulangan ng pagkain.

            Pero ang mga propesyunal na sugarol ay may mga pera. Umuupo sila sa karinderya at pasigaw nilang sinsabi ang kanilang inoorder. Habang sila’y kumakain ng kanin at pritong isda gamit ang kutsara, matamang nagmamasid sa kanila ang mga gutom na lakwatsero’t mga tambay. Hindi sila gumagamit ng tinidor dahil sumasabit ang dulo ng mga ngipin ng tinidor sa pagitan ng kanilang mga ngipin. Lagi nillang hinihiwa ng kutsilyoang kanilang mga labi o dila upang sa gayon ay walang humingi o lumapit sa kanila. Kung ang weyter ay bago at naglalagay siya ng kutsilyo sa mesa, sila ay palihim ng magtitinginan at isinisilid nila ito sa kanilang bulsa. Hinuhugasan nila ang kanilang mga kamay sa malaking mangkok na yari sa kahoy na may lamang tubig at pinupunasan ng kanilang mukha sa malalaking dahon ng punong arbor na nangalaglag. Tumatambay din sila sa pampublikong palenke at naghihintay sa mga taong may pera.

Malapit na ang tag-ulan. May balitang magkakaroon ng taggutom. Ang mga damo ay di yumayabong at pumapayat ang aming kalabaw. Ang manok na panabong ni tatay na si Burick ang kaisa-isang malusog sa aming kabahayan. Ang tatay, sa kaunaway, nanalo ng bahay oara sa amin tatlong taon na ang lumipas, at inutusan niya ako na ibigay ang napiling bigas. Kinuha niya ang mga malasadong nilagang itlog sa pinggan ng aking kapatid na si Marcela, na may sakit na meningitis noong taong iyon. Inihahanda niya si Burick sa malaking laban, pero dumating ang malaking kapahamakan sa aming bayan. Ang mga pisante at mayayaman ay naggugugol ng kanilang pera sa pagkain na lamang. Itinigil na rin ang mga pagpunta sa sabungan upang di matukso; kung pupunta man sila, uupo lamang sila sa galerya at nakikisigaw, Uuwi silang yuko ang ulo at nanghihinayang sa perang sana’y kanilang napanalunan.

            Sa bawat araw na walang pakiramdam, nakaupo si tatay sa bakuran kasama ang kaniyang manok. Hindi siya pumupunta kung saan-saan. Wala rin siya gingagawa. Nakaupo lamang siya doon, Inaalagaan at eneensayo ang mga paa ni Burick. Tinitingnan niya ang mga linsad nang balahibo ng manok at inaayos niya ito, saka tatanaw sa malayo nang may maki at magandang  pangarap. Nang dumating ang nanay na may dalang pagkain, pumunta ang tatay sa kamalig at umupo doon hanggang gabi. Minsan siya’y natutulog doon kasama si Burick, pero ginigising siya ng manok sa bukangliwayway sa pagtilaok nito. Tumungo siya sa bahay at naghanap ng kaning-lamig sa mangkok sa ilalim ng lutuan. Matapos mailagay si Burick sa kulungan, siya ay natulog sa upuan maghapon.Mapagpasensya si nanay, Ngunit isang araw ay sinipa niya ang upuang tinutulugan ng tatay. Lugmok ang mukha niya sa sahig. Tiningnan lang niya ang nanay at natulog na ulit. Sabay dampot ni nanay kay Marcela. Pumunta sila sa mga kapitbahay upang humingi ng bigas at sa ibang tao kumuha ng maiinom.

            Dumating sila sa bahay na puno ang putong putong na basket ng nanay.

            Tulog pa rin ang tatay nang sila ay dumating. Pinagsaing ni nanay ang kapatid ko. Sinabuyan ng malamig na tubig si tatay sa mukha, bigla itong nagising, pagalit na tumingin kay nanay at tumungo sa kulungan ni Burick. Kinuha niya ang manok at bumaba sa asota. Umupo siya sa may torso sa bakuran at sinimulang himasin ang kanyang panabong.

            Naglaba naman si nanay. Pinakain naman ni Fracesca si Marcela ng kanyang sinaing. Patuloy pa rin ang paghimas ni tatay sa kanyang manok. Galit na ang nanay sa kanya.

            “Yan lang ba ang gagawin mo?” pasigaw na sabi ni nanay.

            “Bakit mo nasabi sa akin iyan?” sagot ni tatay. “Nag-iisip ako ng paraan para yumaman.”

            Binato ni nanay ang manok ng kapirasong kahoy. Nakita agad ito ng tatay Kaya’t mabilis na naharangan at naprotektahan iyon. Nasugatan siya sa may bahaging ulo. Tumayo at sinuri ang manok. Umasta siyang akala mo’y manok ang tinamaan. Tumingin siya kay nanay na may kaawa-awang mukha.

            “Bakit hindi mo tinitingnan ang iyong ginagawa?” ang sabing yakap ang manok.

            “Gusto kong pilipitin ang leeg ng manok na yan,” sambit ni nanay.

            “Yon ang kanyang swerte,” ang sabat ko.

            Matalim ang tingin ni nanay na bumabaling sa ‘kin. “Tumigil ka diyan, bobo,” ang bara niya. “ Naging katulad ka na ng iyong ama sa araw-araw.”

            Tiningnan ko ang kaniyang mga mata. Inisip kong siya’y iiyak. Inipit niya ang kanyang damit sa mga kita at ipinagpatuloy ang paglalaba. Tumakbo akong pababa sa hagdanan at pumunta sa kamalig kung saan ginagamot ni tatay ang sugat niya sa ulo. Kinuha ko ang panabong sa kanya.

            “Alagaan mo siyang mabuti anak,” sabi niya.

Opo, Itay,” ang sagot ko.

            “Pumunta ka sa ilog at i-ensayo ang kanyang mga paa. Bumalik ka agad. Pupunta tayo sa bayan,”

            Dali-dali akong tumakbo sa kalsada tangan ang panabong, sinisipa ang mga baboy at asong haharang-harang sa dinadaanan ko. Lumundag ako sa tubig na nakadamit at lumangoy kasama si Burick. Naglalagay ako ng tubig sa bibig na ibinubuga ko sa mukha ng manok. Patkbo akong bumalik sa bahay, haplit na inalis ang tubig at hinubad ang basang damit.

Nagtungo kami ni tatay sa sabungan.                                    

            Araw ng lingo, pero maraming gala at sugarol ang naroroon. May mga pisante at mga guro. Mayroon din isang estrangherong lalaking may dalang itim na panabong. Galing siya sa isang karatig-bayan na naghahanap ng suwerte sa aming sabungan.

            Ang ngalan niya ay Burcio, Itinaas niya ang aming panabong at sinipat sa isang mata, matamang tinitingnan ang mga mata ni Burick. Ibinaba niya sa lupa’t iniyuko, dinidiinan sa likod ang manok sa kanyang kamay. Sinusuri ang lakas ni Burick. Nagpalibot namang nagmamasid ang mga gala at sugarol sa amin, pinapanood si Burcio habang pinapaikot niya si Burick sa kanyang kaliwang kamay.

            Sinuri rin ni tatay ang panabong bi Burcio. Inihagis ito sa ere at minasdan ang paglipad nito hanggang sa lupa. Tiningnan ang pakpak ng panabong. Tumigil sa pagtilaok ang itim na panabong dahil sa mga tambay at kinamot na lang ang leeg sa kanyang tuka.

            Dinampot ito ng tatay at inilabay ang pakpak. Pinakiramdaman ang lakas na nakatago sa ilalim ng mga pakpak/balahibo.

            Alam ng mga istambay na isa iyong magandang laban. Binilang nila ang mga pera sa kanilang mga bulsa nang patago sa kanilang mga kapitbahay. Sinalat nila ang gilid ng kanilang mga barya sa bulsa nang mabilis at tama. Isang malakas na amplipayer lamang ang nakakapagtala sa tunog ng mga barya sa pagitan ng mga binging daliri. Ang maingat na kaluskos ng mga perang papel ay di maririnig. Nagsikalat at nagkubli ang mga pisante sa puno ng niyog. Inilabas nila ang kanilang mga panyo at binilang ang kanya-kanyang pera. Tinupi ang kanilang perang papel sa kamay at bumalik sa karamihan. Hinintay nila ang huling desisyon.

            “Maaari bang ganapin sa darating na Linggo?” tanong ni Burcio.

            “Masyadong matagal yon para sa aking si Burick,” sabi ng tatay. Ang kanyang kamay ay kusang tumutungo sa kanyang bulsa. Pero wala itong pera. Iniikot ang tingin sa mga katoto.

 .              Dalawang pisante ang humawak sa kamay ng tatay at may ibinulong sila sa kanya. May iniipit silang pera sa kamay niya at itinungo nila ito papunta kay Burcio. Pinipilit niyang estimahin ang pera sa kanyang kamay sa pagsalat dito. Isa ito sa kaniyang paraan pagdating sap era. Nalaman niya kaagad na siya ay mayroong dalawampung piso. Biglang nagkapag-asa ang kanyang mukha.

“Sa darating na Linggo ay ayos’ ang kanyang tugon.

            Nagsimulang magg-alisan ang mga litong tao. Ang iba ay nagpunta kay Burcio at nag-abot ng pera.

            Ang iba nama’y kay tatay. Hindi sila mananaya, sila’y imbestor. Ang pera nila ay pansuporta sa mga panabong sa sabungan.

            Bago magtakip-silim ay naiayos na ang laban. Bumalik kami sa bahay nang may inaasam na pag-asa. Inilagay ni tatay si Burick at inutusan akong pumunta sa palaisdaan sa kabila ng ilog. Tumakbo ako sa kalsada na masayang-masaya. Nakita ko ang palaisdaan sa may ilalim ng puno ng camachile. Iyon ang paboritong puntahan ng mga suso at hipon at uwuwi na ako sa bahay.

            Nagluluto si nanay ng masarap na ulam. Nalanghap ko agad ito sa labasan pa lamang ng bakuran. Tumakbo akong papasok sa bahay at iniligwak ko sa sahig ang mga suso’t hipon. Nagluluto pa rin ang nanay. Hinahalo niya sa sandok ang kumukulong palayok. Tulog parin si tatay sa upuan. Pinapakain naman ni Francesca si Marcela ng mainit na sabay. Inilagay ko ang mga suso’t hipon sa isang palayok at umupo.

            Nagluluto ng manok na may amapalaya si nanay. Nakaupo akong nagtataka kung saan niya iyon kinuha. Alam kong wala na ring laman ang manukan sa aming lugar. Wala ring manukan sa bayan. Idinilat ng tatay ang kanyang mga mata nang marinig niya ang kumukulong putahe sa palayok.

            Inihain ni Nanay ang isang malaking bandehadong gawa sa kahoy na puno ng kanin. Pinuno niya ang aming mga pinggan ng karneng manok at luya. Kaagad na tumayo si tatay at tumungo sa hapag-kainan. Umupo si Francesca malapit sa lutuan. Aktong inaabot ng kamay ni tatay ang mga kalayuang pinggan na naglalaman ng manok nang bulyawan ng nanay. Sinabi niyang maging pino sa harap ng pagkain. Inilagay na naming ang aming mga paa sa ilalim ng mesa at nagsimula na kaming kumain.

            Iyon ang unang paglasap namin ng manok sa matagal na panahon. Pinuno ni tatay ang kanyang plato at kumain lamang ng kaunting kanin. Karaniwan, siya ay kumakain ng maraming kanin kapag ang ulam ay inasinang isda at talbos ng mga dahon. Madalas kaming kumakain ng talbos bilang pang-ulam. Inihilig ni tatay ang kanyang pinggan at hinigop ang sabaw na parang umiinom ng alak. Inilagay niya ang walang lamang pinggan malapit sa palayok at humingi pa ng karne. “Masarap itong manok” sambit niya.

            Napakatahimik naman ng nanay. Inilagay niya ang pitso sa pinggan at sinabi kay Francesca na ibigay ito kay Marcela. Ako naman ay inabutan niya ng ampalaya. Isinawsaw naman nii tatay ang kaniyang kamay sa palayok at kinuha ang hita ng manok.

            “ Saan mo ba kinuha ang magandang manok na ito?” ang usisa niya.

            “Saan sa iyong palagay ko kukunin ang manok?” sabi ng nanay. Biglang nahulog ang hit ang manok mula sa kaniyang bibig. Gumulong iyon sa kawayang sahig at bumagsak sa lupa. Sinamsam iyon ng aming aso at itinakbo. Nagimbal sa pagkabigla ang parang naghihingalong mukha ni tatay dahil sa narinig. Nagmamadaling tumungo sa labas ng bahay. Naririnig kong tumakbo siya palabas ng kalsada. Patuloy sa pagkain ang kapatid ko, pero nawalan na ako ng gana.

            “ Ano bang ginagawa mo anak?” usal ng nanay.” Kainin mo ang manok mo.

ASUL NA KWADERNO

(Lincallo, Merilyn L.)

“Nais kong malaman Ama, saan ako nagkamali!”

Yaon ang kataga na nakasulat sa huling pahina ng isang kulay asul na kwaderno na hindi sinasadyang aking nabasa.

Halos mag-iisang linggo na nang mawalay sa piling namin si Belle. Siya ang panganay kong kapatid. Ang tanging naiwang ala-ala na lamang niya sa amin ay ang  kulay asul na kwaderno na maingat na nakalagak sa kanyang de-susing tukador na nasa kanyang silid. Nag-iisa ako sa dating masaya at kaakit-akit na maluwang niyang silid na ngayon ay napalitan na ng luma at makutim sa paningin. Naaalala ko noon na lagi ko siyang kinukulit, inaasar at tinitingnan ang kanyang mga ginagawa na siyang ikinagagalit nito na daig pang laging dinadatnan ng buwanang dalaw. Naging libangan na niya ang pagsusulat ng mga nangyayari sa kanya sa buong maghapon, ultimong ang pagpasa maging pagbagsak niya sa kaniyang pagsusulit, ang palihim na pagtingin niya sa mata ng kanyang “crush” at  halos lahat na nga yata ng mga nangyayari sa kanya minu-minuto ay nailagay na niya. Siya ang babaeng subsob sa pag-aaral kaya’t hindi maitatanggi na mas paborito siya ng aming mga magulang kahit na hindi direktang ipinapakita ng mga ito.  Pareho kaming pumapasok noon, ako ay kumukuha ng dalawang taong kurso sa kolehiyo samantalang si Belle naman ay apat na taon ang kurso. Dahil sa malayo ang aming paaralan sa aming bahay, napagdesisyunan nila na kumuha na lamang ng isang bahay-paupahan para sa aming magkapatid. Nakalulungkot ang mga panahong iyon. Hindi nakaliligtaan ni Belle na hindi umuwi sa mga araw na walang pasok dahil nais niya parati na masilayan ang kanyang mga magulang. Maloloop mo siya kung hindi uuwi ng isang linggo sa isang buwan. Wala pa siyang isang araw sa bahay-paupahan ay kaagad na itong tatawag sa aming magulang. Lagi na lamang idinadaing sa aming mga magulang ang halos araw-araw na pananakit kanyang ulo. Inaamin ko na minsa’y naiirita na ako sa paulit-ulit niyang pagdaing na para bang sirang plaka.

Sa tuwing umuuwi si Belle lagi na lamang niyang ikinukwento sakin ang paespesyal na turing sa kanya ng aming mga magulang. Oo nagtatampo at naiinggit ako ng mga araw na iyon. Gusto ko sana siyang pigilan sa kanyang pagsasalita ngunit naalala at napagtanto ko na ito lamang ang pagkakataong nakikita ko ang pagkinang ng kanyang mga mata at ang dahan-dahang pagngiti ng kanyaang mumunting labi, kaya naman pinid lamang at nakikinig ako sa kanyang tabi kahit na masakit sa aking kalooban. Minsan nama’y  dumarating sa punto na nagkukuwento siya habang nangingilid ang luha at sasabihin niyang:

“Christian, hindi ako umiiyak ha.” Pero ang totoo nagsisimula nang mamumuo sa kanyang mga mata ang tubig na animo’y kristal, sabay dudugtungan ng ganitong pahayag: “Alam mo ba kahapon noong umuwi ako sa bahay, hindi ko nadatnan si Tatay. Umuwi siya mag-aalas onse na ng gabi, lasing. Alam mo na kung anong sunod na mangyayari dun di ba? Isang malupit na bangayan na naman at batuhan ng masasakit na salita na kesyo wala na raw si tatay ng kalayaan, iyong mga ganoong bagay. Gusto ko silang sumbatan, gusto kong sabihin sa kanila na minsan na nga lang akong umuwi ganyan pa ang makikita at maririnig ko buhat sa inyo. Kahit sobrang dami kong gawain, nakukuha ko pa ring umuwi para lang makasama kayo dahil para sakin napakasaya niyong kasama. Pero nagkamali pala ako. Matanda na kayo pareho.Sana naman alagaan niyo ang bawat isa lalo na Tay si Nanay, at sana naman panaigin niyo pa rin ang wagas na pagmamahalan sa isa’t isa.

Iyan ang naisambit niya sa akin. Alam kong nais na niyang umiyak, iyong tipong makasisigaw siya sa sama ng loob at maalis ang tinik sa kanyang dibdib. Ito na yata ang napakahaba niyang pagkukuwento sa akin. Kinapapalooban ang kanyang buhay ng napakaraming lahok, may matamis at may mapait. Totoong may sakit ang aming Ina. Kung pwede lang saluhin iyong mga bagay na nagpapahirap at nagpapasakit sa kanya, siguro nasalo ko na. Ngunit alam kong may rason aang lahat ng ito. Alam ko na darating ang panahon na mabibigyang-kasagutan ang lahat ng ito.

Nakalimutan ko na may binabasa nga pala ako. Muli kong sinulyapan ang bawat pahina ng kwadernong iyon. Habang nakaupo ako at binabasa ang mga sinulat ni Belle sa kanyang kwaderno, napaisip ako. Muli kong binuklat ang kasunod na pahina ng kwaderno subalit ito na pala ang huling pahina. Naisip ko na baka may karugtong pa itong sulat. Tinangka kong halungkatin ang silid niya. Nais kong malaman kung ano ba ang ibig sabihin ng nasa huling pahina. Alam kong may kasunod pa ito, kung baga sa movie may part 1 at part 2 at kung sa nobela naman ay may kaba-kabanata. Napakaaluwang ng kanyang silid. Natatakot akong buksan ang mga mahahalagang dokumento na maayos na nakasalansan sa bawat kahon. May mga pangalan ang bawat kahon, may nakalagay na mga subjek, koleksyon ng mga bgay na kulay asul at ganoon din ang mga nakalagay na “My Personal Property, please don’t open”. Nagkaroon ako ng pag-asa na malalaman ko kung ano ang susunod na mangyayari. Muli akong napaisip at naibulong ko sa aking sarili, “Bubuksan ko kaya ang kahong ito kahit na may sign na don’t open?”

Binuksan ko ang kahon. Tumambad sa akin ang makakapal na libro. Mayroong mga latest version ng Webster Dictionary, mga kwaderno na kanyang ginamit sa kanyang pag-aaral at maging ang maliit na bibliya at rosaryo na bigay pa sa kanya ng pari ng aming parokya. Tunay na kahanga-hanga ang aking kapatid. Sayang nga lamang at hindi ko man lang nasabi sa kanya ang katagang tulad ng “Ang galing mo Ate”, “Keep Up the good work”, “Bilib ako sayo”, at maging ang “Salamat Ate sa lahat, Mahal na Mahal kita”. Gusto kong ibalik ang oras. Gusto ko muling masilayan ang ekspresyon ng kanyang mukha habang nagbabahagi sa akin ng mga kasiyahan niya sa buhay at maging ang kanyang mga hinaing. Gusto ko muling masilayan ang maaamo nyang mukha.

Habang hinahalungkat ko ang kahong iyon, wala akong nakitang ibang sulat. Wala ang aking hinahanap. Muli akong naghanap sa ibang kahon. Umagaw ng atensyon ko ang isang maliit na kahon na animo,y basurahan na niya noon. Dahan-dahan ko itong kinuha buhat sa ilalim ng kanyang higaan at dahan-dahaan kong inilapag sa mesa. Malakas ang kutob ko na narito ang aking hinahanap. Buhat ditto ay nasilayan ko ang isang lumang piraso o lukot na pahina ng isang kwaderno. Hindi ko na halos lubusang mabasa ang nilalaman nito. Alam kong ito ang kasunod na pahina ng aking binabasa sa asul na kwaderno. Inaaninagan ko ang ang nakasulat dito.

Dear God,                                                                                      

Ang buhay ay parang kwaderno, maaari mong punuin ng magagandang alaala at maari mo rin namang itigil na, nasasaiyo na lamang kong susukuan mo na.

Marami po akong hinanaing na alam ko pong batid niyo. Masaya ang naging buhay ko dito sa lupa, kahit na masasakitin ako, naging makabuluhan pa rin naman ang pagtigil ko rito. Sa kabilang banda, nalulungkot ako sa mga panahong nararamdaman ko na parang hindi kumakampi sa akin ang ang mundo. Naiisip ko, naging masama ba akong anak at kapatid? Bakit parang nararamdaman ko na walang nagmamahal sa akin, lagi na lamang Christian, Christian!. Naging mabuti naman akong anak sa kanila at kapatid. Ni hindi ko man lang napakinggan o namutawi sa kanilang bibig ang salitang “ Ang galing mo Anak,” o dili kaya “Ang galing mo Ate”. Ginawa ko ang lahat, nagsikhay ako sa pag-aaral at naging mabuting huwaran sa aking kapatid!.

Ngunit alam ko na mahal nila ako, ang gusto ko lamang sana ay mapansin nila ako.        

Nanginginig ang kamay ko habang binabasa ang sulat na ito. Alam kong kaya inihiwalay niya ito ay para hindi pa namin mabasa pa at alam kong bago siya mamatay ay naramdaman niya ang pagkalinga na nais niyang makuha buhat sa pamilya kung saan siya nabibilang.

 Muli kong isinaayos ang pagkakasalansan ng kanyang mga gamit at isinara ang kwaderno na aking binabasa. Maingat ko itong ibinalik at inilagak sa kanyang de-susing tukador. Ang asul na kwadernong ito ang nagsisilibing alaala ng aking kapatid at naging sinag sa buhay na may karimlan.

Ang Mangingisda

Ni Ponciano B. Peralta Pineda

         Maging nang sumabog sa kanyang kamay ang dinamita’y nagsasayaw pa rin sa kanyang isip ang mga lantsa ni Don Cesar na hindi man lamang natitigatig sa hampas ng mga daluyong. Ang ugong ng kanyang motor, sa pandinig niya, ay tila tugtuging nagbubuhat sa radyong nasa nagliliwanag na punduhan nina Fides.

          Ito ang kanyang lakas at pag-asa: ang mga lantsa ni Don Cesar at ang punduhan nina Fides. Ang mga bagay na ito ang nagsilang sa kanyang mithiin. Hindi nawawaglit sa kanyang diwa saglit man. Ang kanyang mithiing binuo ng mga lantsa at ng punduhan ay lalong kinulayan ng mga pangyayaring lumiligid sa kanyang buhay. Katulad ng pangyayaring nakaraan.

          Kanina, nang pakargahan niya ng gasolina ang kanyang motor sa punduhan nina Fides, ay naulit na naman ang kanyang pinakaiiwasan: ang pangungutang kina Fides.

          “Kung maaari sana’y idagdag mo muna sa dati kong utang, ha, Fides?”

          Tiningan lamang siya ni Fides. Ni hindi ito kumibo. Ngunit sumulat sa talaan ng mga pautang.

          Nauunawaan niya ang katotohanang ibinadha ng naniningkit na mga matang iyon: pag-aalinlangan sa katuparan ng kanyang mga pangako. Nahuli niya ang buntot ng sulyap na iyon.

          Nang lumabas siya kahapon, kaparis din ng dalawang araw na napagdaan, ay hindi siya nanghuli ng sapat na makatutugon sa pangangilangan nila ng kanyang ina at sa kanyang utang kina Fides. Kaninang umaga’y  humingi na naman siya ng paumanhin sa ina ni Fides.

          “E, ano ang magagawa natin kung di ka nanghuli,” ang wikang payamot ng in ni Fides.

“Minalas ho ako,” nasabi na lamang niya. “Baka sakaling swertihin ako mamayang gabi.”

Sinabi niya ito upang magpaliwanag; upang humingi ng muling kaluwagan: upang kahit paano’y hugasan ng pakiusap ang kanyang kahihiyan.

Hindi niya nagawang isipin ang pagbabayd kina Fides. Inunahan siya ng pagsasabi ng kanyang ina kanginang umaga ng “Magdiskargo ka muna sa punduhan anak.” Nababatid niyang wala silang ibabayad kung sa bagay.

Nalalaman niyang sinundan siya ng tingin ni Fides at ng ina nito nang siya’y magpaalam. Hindi niya narinig na sinabi sa kanya ang katulad ng naririnig niya sa ina ni Fides kapag hindi nakababayad ang mga mangingisdang mangungutang sa punduhan: “Aba, e Pa’no naman kaya kami kung ganyan nang ganyan? Pare-pareho tayong nakukumpromiso…”

Malaki ang kanyang pag-asa ngayon. Nagtitiwala siya sa kanyang sarili at sa dagat.

“Bukas hoy tinitiyak kong makababayad na ako.”

Gabi na nang umalis siya sa Tangos.

Nakagapos siya sa dagat. Ngunit kailanma’y hindi sumagi sa kanyang muni ang umalpas- ang lumaya. Ipinasya lamang niya ang mabuhay sa dagat, ang maging makapangyarihan sa dagat, kagaya ng may-ari ng mga lantsang pamalakaya sa tabi ng malaking punduhan.

Sapul ng pag-ukulan siya ng pansin ang unang lantsa ni Don Cesar ay nakadama siya ng kakaibang pintig sa kanyang dibdib: Ibig niyang magkaroon ng lantsa balang araw. Pag nagkaroon siya ng lantsa’y hindi nasiya gagamit ng motor; hindi na siya sasagihan ng munti mang pangamba, mangitngit man ang habagat, magngalit man ang sigwa sa laot. Hindi na pansumandaliang lalabas siya sa karagatan. Maaari na niyang marating ang inaabot na mga lantsa ni Don Cesar. Makalalabas na siya nang lingguhan. At pagbabalik niya’y daan-daang tiklis ng isda ang kanyang iaahon. Hindi na rin mangangamba ang kanyang ina kapag hindi siya nakakabayad ng gasolina at langis. Matititigan na niya ang naniningkit na mga mata ni Fides.  Makapagpapakarga na siya ng kung ilang litrong gasoline sa kanyang barko. Kung makakatabi ng kanyang barko ang kay Don Cesar ay magkakaabutan na lamang sila ng mga mangingisda ni Don Cesar. “Ilang araw kayo sa laot, ha?” itatanong niya. Siya’y sasagutin ko. At, “ako’y tatlumpong araw,” sasabihin niya pagkatapos.

Ang hangaring iyon ay tila malusog na halaman: payabong nang payabong, paganda nang paganda sa lakad ng mga araw. Sa pagkakahiga niya kung gabi’y tila kinikiliti siya ng ugong ng mga motor at makina ng mga pangisdang humahaginit tungo sa kalautan. Ang huni ng mga lantsa’y kapangyarihan manding nagbubuhos ng lakas sa kanyang katawan.

“Balang araw, Inang,” ang pagtatapat niya isang gabi,” ay bibili ako ng lantsa.”

“Masiyahan na tayo sa isang bangkang nakapgtatawid sa atin araw-araw.”

“Magsasama tayo ng maraming salapi, Inang. Di na tayo kukulangin. Giginhawa ka na.”

Sa pagkakaupo nila sa tabi ng durungawang nakaharap sa ibayo’y kanilang natanaw ang nagliliwanag na punduhan nina Fides ang nangakadaong na mga lantsa ni Don Cesar. Naririnig hanggang sa kanilang madilim na tahanan ang alingawngaw ng halakhakan ng mga taong nagpapalipas ng mga sandali sa punduhan.

‘Nagniningning ang kanyang mga mata. Ang kanyang puso’y punung-puno ng makulay na pag-asa.

“Talagang bibili ako ng lantsa, Inang.”

Ipinaggiitan ng kanyang ina ang pagkakasiya sa bangka na lamang.

“Ang kaligayahan ng tao, anak…”

Hindi niya naunawaan ang buntot ng pangungusap ng kanyang ina. Ang diwa niya’y nasa malayo. Nasa dagat, nasa laot…

Isang mahabang kawil ng mga taon ang dumaan sa buhay niya bilang mangingisda, bago siya nakapagtipon ng sapat na salaping ibibili ng motor. Iyon ay isa sa makasaysayang pangyayari sa kanyang buhay. Inari niyang isa nang tagumpay na walang pangalawa. Iyon ay ipinagparangalan sa kanyang sarili’t sa kanyang ina.

“Di na ako ga’nong mahihirapan sa pagsagwan kapag ako’y nagpapalaot. Ito na ang simula, Inang…”

Nauunawaan ng ina ang katuwaang nag-uumapaw sa puso ng anak.

“Huwag mong kalimutan ang Maykapal, anak,” ang sabi ng kanyang ina.

Maykapal ang lagging ipinang-aaliw sa kanya. Maykapal sa gitna ng pagdarahop, ng sakit, ng sangkisap-matang katuwaan. Nawawalan siya ng pananalig kung minsa. Kagaya ng kung siya’y hindi pinapalad. Kagaya nitong tatlong araw na nangagdaan.

Nakabili na rin siya ng bagong bangkang pinaglipatan ng motor. Gayon na rin marahil ang damdamin ni Don Cesar nang siya’y unang magkaroon ng lantsang pamalakaya- ito ang wika niya sa sarili.

Higit na nag-ulol ang kanyang mithiin nang maging dalawa ang mga lantsa sa tabi ng punduhan.

Ang kanyang sarili’y malimit niyang tinatanong kung bakit dalawa na ang lantsa sa ibayo: samantalang siya’y hindi nagkakaroon, hanggang ngayon, ng kahit isa man lamang. Ito’y katanungang sumasaklaw nang malaki kapag napag-uukulan niya ng pagmumuni. At lalo itong di niya matugon kung sasaklawin niya ng titig ang gawing hilaga ng ilog; doon ay may punduhan, may mga apugan, may mga pagawaan, may mga bangkang malalaki, may mga bagay na naggagandahan, may mga lantsa, mga barko; ngunit sa gawing timog- sa kanilang pook- ay may mga bahay-pawid na naglawit sa ilog, bangkang maliliit, mga manggagawa, mga mangingisdang porsiyentuhan lamang.

Naging tatlo ang lantsa ni Don Cesar. Palaki nang palaki ang punduhan nina Fides. At siya- nagtutumimbay naman ang kanyang pagmimithi sa lantsa higit pang nagkakulay ang kanyang paghanga sa punduhan.

Minsan ay narinig niyang pinag-uusapan ng kapwa niya mangingisda ang dami ng salaping ipapanhik ng mga lantsang pamalakaya ni Don Cesar.

“Isang labas lang pala ng bagong lantsa ay halos bawi na ang puhunan,” ang pagbabalita ng isa.

“At ang pakinabang sa isang labas, kung sinuswerte’y santaon na nating kikitain,” anang isa pa.

“Ow, di natin kikitain…” ang pabuntot ng isa naman.

Pinagpatibay ng ganitong usapan ang kanyang mithiin.

Isinalaysay niya sa kanyang ina ang balitang nasagap sa umpukan.

“Kita mo na, Inang” ang pagmamalaki niya, “biro mo iyon! Di ka na mahihirapan…”

Hindi makapangusap ang kanyang ina.

“… Di ka na gagawa…”

Pinigil na lamang ng kanyang ina ang pangingilid ng luhang ikinubli sa kadiliman.

Hindi siya nilayuan ng pagkayamot nitong nagdaang tatlong araw.

“Malas,” wika niya, “malas na malas.”

Marahil, naisip niya, kung lantsa ang kanyang gagamitin sa pangingisda’y hindi siya magkakagayon. Kung may lantsa siya’y malayo ang kanyang aabutin; lalaban sila sa panahon; makakarating siya sa malalim na pangisdaan; aariin niya ang mga isda ng buong karagatan. Hindi uuwi nang walang huli.Kahit humangin.Kahit sumigwa. Uuwi siyang may huli… maraming huli. Magagalak ang kanyang ina. Hindi na sila maghihikahos…

Kangina, nang umalis siya sa kanilang tahanan upang magpakarga ng gasoline sa punduhan, ai ipinasya na niyang isangla, o ipagbili kaya ang kanyang motor para makabayad sa kanyang utang. Subalit hindi niya nagawa iyon. Mahal sa kanya ang motor, mahal na mahal. Hindi niya ipinagbili ni isasangla, kanino man. Ang motor niya, ayon sa kanya, ay singkhulugan ng lantsang hantungan ng kanyang mga pangarap.

            Hindi siya uuwi ng walang maraming huli ngayon;ito ang kaniyang pasiya. Walang salang mag-uuwi siya ng maraming isda. Tiniyak niya iyon sa ina ni Fides.

“Bukas ho’y tinitiyak kong makababayad na ako.”

Ayaw niyang isagawa ang kanyang balak.Nalalaman niya ang maaaring ibunga niyon.Nababatid niyang ipagbabawal ipinagbabawal ng batas.

Napasama na rin siya sa paggamit ng pamamaraang iyon noong araw. Ilang beses lamang naman. At wala namang napahamak sa kanila. Hindi naman sila nadakip.Nag-uwi sila ng maraming isda noon.Malaki ang kanilang napakinabang.

Ngayon, hindi dadako ang patrolya ng mga baybayin sa gawing tutunguhin nila, ganito ang kanyang naisip. Siguradong walang sagabal; walang makahuhuli;walang magsusuplong;walang magbabawa. Saka minsan lang naman.

Pinag-ingatan niya ang pagkakabalot ng dalawang malalaking dinamita sa ilalim ng kanyang upuang nasasapnan ng lona. Hindi niya gagamitin iyon-kung…  kung siya’y papalarin…nasa laot na siya. Waring ibig lumikot ng hangin, habang tumatanda ang gabi.Laganap ang karimlan. Kukuti-kutitap ang mga ilaw ng mga mangingisda sa kalawakan ng dagat. Wala rin siyang huli. Pagod na siya sa kahahagis ng kanyang lambat. Gayun ma’y naging kakatuwa ang kanyang dama. Tiyak, tiyak nang makababawi siya sa kawan; makakabawi siya sa kawan. Muling inihagis ang kanyang lambat.Maganda ang pagkakaladlad ng laylayan niyon.Natuwa siya.Natiyak ang kawan.Hindi siya ililigaw ng kanyang karanasan.Mag-uuwi siya ng maraming isda.Ipambabayad niya ang kanyang huli.Lumulukso ang kanyang puso.Inigot ang lambat.Mabigat.Inigot muli.Ginamit ang kanyang lakas. Mabigat! Muling inigot.Inigot. At iyon ay tila binitiwan ng isang malakas na kamay na nakikipaghatakan. Nagaid ang lambat!ang lambat ay nagawak.

Talagang uuwi na siya. Ibig niyang makarating sa Tangos. Ibig na niyang mamahinga. Nauna sa Tangos ang kanyang kamalayan. Umuwi na sa Tangos. At tila isang tabing ang nataas sa kanyang isip. Nakikita niya ang mga lantsa ni Don Cesar na lalong magigilas sa dampulay ng liwanag na nagbubuhat sa nagsasayang ounduhan nina Fides. Saglit na tumuon ang kanyang paningin sa tubig. Nagiti siya. Nakikita na naman siya ng kawan. Muling naganyak ang kanyang kalooban. Inapuhap ang nakabalot na mga dinamita. Binulatlat ang balutan. Kayganda ng dalawang bagay na iyon sa kanyang paningin. Makauuwi na siya nang may dalang isda, maraming isda. Makababayad na siya kina Fides. Sandali lamang ang pagsabog na niyon. Pupugungin na lamang niya ang lambat na napunit. Mapupuno niya ang Bangka bago dumating ang patrolya sa mga baybayin. Saglit na pinatay ang kanyang motor. Hindi na siya nayayamot. Naliligayahan na siya. Tila tugtuging kumikiliti sa kanya ang ugong ng kanyang motor. Kumilos ang kanyang lantsa.Pinahinto uli ang kanyang lantsa.Mapuputi ang maiikling mitsa ng dinamita.Maiging pinagdikit ang mitsa niyon, at kinamal ang dalawang bagay. Masisiyahan ang kanyang ina, paggising nito kinaumagahan. “Sinuwerte ako, Inang.” Hindi ipagtatapat na gumamit siya ng dinamita.

Malulungkot ang kanyang ina. “Sinuwerte ako, Inang… Sinuwerte ako…!” kiniskisan ang posporo.Tumilamsik ang ga-buhanging baga.Ayaw magdingas ang palito. Idinikit sa gilid ng kanyang kilikili ang posporo. Nag-iniy.Ikiniskis uli.Hinipan ng hangin. Ikinubli niya ang pagkiskis sa labi ng Bangka at kinagat ng apoy ang palito inilapit, idinikit na mabuti sa dulo ng maikling mitsa ng dinamitang mahigpit sa kamal sa kanyang kamay, sumagitsit, sangkisap-mata lamang, sangsaglit lamang, mabilis, sumagitsit- parang kidlat na sumibad sa kalangitan at kaalinsabay halos ng siklab na sumugat sa gabi’y isang nakabibinging dagundong ang bumingaw sa buong kalawakan.